پلاستیکهای ترموست دستهای از پلیمرها هستند که به دلیل خواص منحصر به فرد و کاربردهای گسترده خود شناخته شدهاند. این گزارش مروری بر پلاستیکهای ترموست شامل تعریف، خواص و کاربردهای آنها ارائه میدهد.
کلمات کلیدی: پلیمرهای ترموست، فرآیند پیوند متقابل، کاربردهای پلیمرهای ترموست.
پلاستیکهای ترموست یا با نام سادهتر پلاستیکهای گرماسخت، دستهای از پلیمرها هستند که به دلیل خواص و کاربردهای منحصر به فرد خود شناخته شدهاند. برخلاف ترموپلاستیکها، این مواد در طول پخت دچار یک تغییر شیمیایی شده که به طور غیرقابل برگشتی آنها را به شکل جامد و سفت تبدیل میکند. این تبدیل توسط گرما یا یک کاتالیزور ایجاد میشود و در نتیجه یک ساختار شبکهای سه بعدی متقابل ایجاد میشود.
به دلیل پایداری حرارتی عالی و مقاومت در برابر تغییر شکل، پلاستیکهای ترموست معمولاً در کاربردهای با دمای بالا مانند قطعات خودرو، عایقهای الکتریکی و قطعات هوافضا مورد استفاده قرار میگیرند. استحکام ذاتی، پایداری ابعادی و مقاومت در برابر مواد شیمیایی، آنها را برای صنایع مختلف مناسب میکند. با این حال پس از پخت، این پلاستیکها را نمیتوان مجددا قالبگیری کرد و یا تغییر شکل داد و این موضوع باعث میشود که آنها از همتایان ترموپلاستیک خود داراری خواص متفاوتی باشند. پلاستیکهای ترموست با خواص قابل توجه و کاربردهای گستردهی خود، نقش حیاتی در فرآیندهای تولید مدرن ایفا میکنند.
پلاستیکهای ترموست دستهای از پلیمرها هستند که به دلیل خواص منحصر به فرد و کاربردهای گسترده خود شناخته شدهاند. این گزارش مروری بر پلاستیکهای ترموست شامل تعریف، خواص و کاربردهای آنها ارائه میدهد.
پلاستیکهای ترموست یا گرماسخت، دستهای از پلیمرها هستند که در حین فرایند پخت، تغییر شیمیایی داده و در نتیجه در ساختار مولکولی خود تغییری دائمی و غیرقابل برگشت ایجاد میکنند (شکل1). بر خلاف مواد ترموپلاستیک که هنگام گرم شدن مجددا نرم و ذوب میشوند، پلاستیکهای ترموست سفت میشوند و حتی در دماهای بالا نیز شکل خود را حفظ میکنند. این ویژگی منحصر به فرد به فرآیند پیوند متقابل(Cross-linking process) که در مرحله پخت آنها رخ میدهد نسبت داده میشود.
در طول فرآیند تولید پلاستیکهای ترموست، پلیمر ابتدا در حالت مایع یا نیمه مایع قرار میگیرد و به آن اجازه داده میشود تا به اشکال مختلف قالبگیری گردد. هنگامی که شکل مورد نظر به دست آمد، فرآیند پخت آغاز میشود، که شامل قرار دادن مواد در معرض حرارت، فشار یا اعمال یک عامل پخت است. این عوامل منجر به تشکیل پیوندهای کووالانسی قوی بین زنجیرههای پلیمری میشود و یک شبکه سه بعدی یا ساختار “متقابل” را ایجاد مینماید.
فرآیند اتصال متقابل یا با نام دیگر، اتصال عرضی، در پلاستیکهای ترموست یک فرایند برگشت ناپذیر بوده، به این معنی که مواد پس از پخت نمیتوانند مجددا ذوب شوند یا به شکل دیگری در آیند. این ویژگی پایداری ابعادی عالی و مقاومت بالایی در برابر گرما، مواد شیمیایی و تنش مکانیکی به پلاستیکهای ترموست میدهد. آنها استحکام مکانیکی و سختی بالاتری را نسبت به پلیمرهای ترموپلاستیک از خود نشان میدهند و برای کاربردهایی که یکپارچگی محصول بسیار مهم است، مناسب هستند.
به طور کلی محصولات ترموست از طریق فرآیندهای قالبگیری مایع ساخته میشوند. رزینها و سایر عوامل به مخازن یا بشکهها وارد میشوند و در آنجا گرم شده، به حالت مایع درآمده و مخلوط میگردند؛ پس از آن پلیمرهای مایع و سایر عوامل به داخل حفرهی قالب تزریق میشوند. در این حین ماده فرآیند پخت را طی میکند که در آن زنجیرههای پلیمری به یکدیگر متصل میشوند و سپس ماده سرد و سخت میشود. این فرآیند همراه با پیوندهای شیمیایی محکم و برگشت ناپذیر بین زنجیرهای پلیمری است که از خطر ذوب، نرم شدن و یا تاب برداشتن محصول نهایی در معرض حرارت زیاد یا محیطهای خورنده جلوگیری میکند. این ویژگیها ، پلیمر ترموست را برای کاربردهای با حرارت بالا و استفاده در فضای باز بسیار مناسب میکند. به طور کلی دو فرآیند اولیه قالبگیری مایع برای تولید پلاستیکهای ترموست استفاده میشود.
فرآیند قالبگیری RIM زمانی آغاز میشود که دو عامل مایع – یک جزء A (مانند پلیال) و یک جزء B (مانند ایزوسینات) – در مخازن جداگانه قرار میگیرند و تا دمای بالا گرم میشوند. سپس آنها را با فشار بالا مخلوط میکنند. پس از ترکیب، مایع مخلوط شده به درون قالبی خاص، جریان مییابد که در آن واکنش شیمیایی انجام میشود و پلیمر مدنظر را در قالب تشکیل میدهد (شکل 2).
RTM یک فرآیند قالبگیری بسته است که به عنوان قالبگیری مایع نیز شناخته میشود. در این فرایند، رزین مربوطه با یک عامل سختکننده یا کاتالیزور مخلوط میشود و به قالبی که حاوی الیاف خشک مانند فایبرگلاس است تزریق میشود که در این قسمت اجازهی پخت و شکلگیری پلیمر داده میشود (شکل 3).
پلاستیکهای ترموست دارای چندین ویژگی متمایز هستند که به استفاده گسترده از آنها در صنایع مختلف کمک میکند. برخی از خواص کلیدی پلاستیکهای ترموست عبارتند از:
پلاستیکهای ترموست مقاومت حرارتی بسیار خوبی از خود نشان میدهند و میتوانند در برابر دماهای بالا بدون نرم شدن و یا تغییر شکل مقاومت کنند. این ویژگی آنها را برای کاربردهایی که قرار گرفتن در معرض دماهای بالا در آن اهمیت دارد، مانند اجزای موتور خودرو و عایقهای الکتریکی مناسب میکند.
پلاستیکهای ترموست مقاومت بالایی در برابر طیف وسیعی از مواد شیمیایی از جمله اسیدها، بازها، حلالها و روغنها از خود نشان میدهند. این مواد زمانی که در معرض محیطهای شیمیایی خورنده قرار میگیرند کمتر مستعد تخریب و یا خوردگی هستند و برای تجهیزات پردازش شیمیایی، مخازن ذخیرهسازی و پوششهای مقاوم در برابر مواد شیمیایی بسیار مناسب میباشند.
پلاستیکهای ترموست پس از پخت، شکل و ثبات ابعادی خود را حتی در شرایط متغیر محیطی حفظ میکنند. آنها ضریب انبساط حرارتی پایینی دارند، به این معنا که با نوسانات دما به طور قابل توجهی منبسط یا منقبض نمیشوند. این ویژگی، ابعاد دقیق و ثابت قطعه را در طیف وسیعی از دماها تضمین میکند.
پلاستیکهای ترموست استحکام مکانیکی و سفتی بسیار خوبی را از خود نشان میدهند و یکپارچگی ساختاری را برای قطعات پلیمری فراهم میکنند. آنها دارای مقاومت کششی، فشاری و خمشی بالایی هستند که آنها را برای کاربردهای باربری مناسب میکند. مواد تقویتکننده، مانند فایبرگلاس یا الیاف کربن، می توانند خواص مکانیکی آنها را بهبود ببخشد.
بسیاری از پلاستیکهای ترموست دارای خواص عایق الکتریکی عالی هستند که آنها را در کاربردهای الکتریکی و الکترونیکی ارزشمند میکند. دارای رسانایی الکتریکی کم، قدرت دیالکتریک بالا و در برابر قوس الکتریکی مقاوم هستند. این ویژگیها آنها را برای محفظههای الکتریکی، برد مدارها و پوششهای عایق مناسب میکند.
پلاستیکهای ترموست اغلب به دلیل ساختار شیمیایی ذاتی و اتصالات عرضی، مقاومت خوبی را در برابر شعله از خود نشان میدهند. آنها دمای اشتعال بالا و اشتعالپذیری پایینی دارند و برای کاربردهایی که به مواد مقاوم در برابر آتش نیاز است، مانند اتصالات الکتریکی، سوئیچها و تجهیزات ایمنی آتش، مناسب هستند.
برخی از پلاستیکهای ترموست مقاومت خوبی در برابر ضربه دارند که به آنها اجازه میدهد در برابر ضربهها و حتی ضربههای ناگهانی بدون شکستگی مقاومت کنند. این ویژگی در کاربردهایی که دوام و مقاومت در برابر ضربه مکانیکی بسیار مهم است، مانند سپرهای خودرو و تجهیزات ورزشی، حائز اهمیت است.
توجه به این نکته ضروری است که خواص ویژه پلاستیکهای ترموست میتواند بسته به نوع رزین و فرمولاسیون خاص مورد استفاده، متفاوت باشد. انواع مختلف پلاستیکهای ترموست، مانند رزینهای فنولیک، رزینهای اپوکسی، رزینهای ملامین فرمالدئید، و رزینهای پلی استر غیر اشباع، ممکن است تغییراتی در خواص را از خود نشان دهند که امکان استفاده در طیف گستردهای از کاربردها را در صنایع مختلف فراهم میکند.
پلاستیکهای ترموست به دلیل خواص استثنایی خود، کاربردهای گستردهای در صنایع مختلف پیدا میکنند. برخی از کاربردهای اصلی پلاستیکهای ترموست عبارتند از:
پلاستیکهای ترموست در صنعت خودروسازی برای اجزای مختلف مانند قطعات موتور، اتصالات الکتریکی، سیستمهای ترمز، تزئینات داخلی و پانلهای بدنه خارجی استفاده میشوند. خواصی مانند مقاومت بالای حرارتی، پایداری ابعادی و استحکام مکانیکی، آنها را برای تحمل شرایط سخت در محیطهای خودرو ایده آل میکند.
پلاستیکهای ترموست به دلیل خواص عایق الکتریکی عالی، به طور گسترده در کاربردهای الکتریکی و الکترونیکی مورد استفاده قرار میگیرند. آنها در تولید بردهای مدار، محفظههای الکتریکی، پوششهای عایق، کانکتورها و سوئیچها به کار میروند. مقاومت آنها در برابر حرارت و مواد شیمیایی عملکرد ایمن و قابل اعتماد تجهیزات الکتریکی را تضمین میکند (شکل 4).
صنعت هوافضا برای قطعات سبک وزن و در عین حال مستحکم به پلاستیکهای ترموست متکی است. این پلاستیکها در فضای داخلی هواپیما، عناصر ساختاری، رادومها و سیستمهای عایق الکتریکی استفاده میشوند. نسبت استحکام به وزن بالا، مقاومت در برابر شعله و پایداری ابعادی آنها برای برآوردن الزامات ایمنی و عملکرد دقیق بسیار مهم است.
پلاستیکهای ترموست در بخش ساخت و ساز برای کاربردهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرند. آنها در مواد عایق، لمینتهای تزئینی، چسبها، پوششها و پانلهای کامپوزیت استفاده میشوند. مقاومت عالی در برابر آتش، مقاومت شیمیایی و دوام پلاستیکهای ترموست آنها را برای کاربردهایی که نیاز به عملکرد طولانی مدت در شرایط محیطی سخت دارند، مناسب میکند (شکل 5).
پلاستیکهای گرماسخت در طیف وسیعی از کالاهای مصرفی، از جمله لوازم آشپزخانه، مبلمان، تجهیزات ورزشی، و لوازم خانگی یافت میشوند. آنها دوام، مقاومت در برابر ضربه و زیبایی را در محصولاتی مانند کانترها، دستگیرهها، روکشها و لمینتها ارائه میکنند.
پلاستیکهای ترموست به دلیل مقاومت بالا در برابر حرارت، مواد شیمیایی و سایش در تجهیزات و ماشینآلات صنعتی مورد استفاده قرار میگیرند. آنها در پمپها، شیرها، واشرها، آببندیها، یاتاقانها و قطعات ابزار استفاده میشوند. پایداری ابعادی و استحکام مکانیکی پلاستیکهای ترموست، قابلیت اطمینان و عمر طولانیتری را در محیطهای صنعتی تضمین میکند.
پلاستیکهای ترموست در کاربردهای پزشکی و مراقبتهای بهداشتی از جمله اجزای دستگاههای پزشکی، ابزار جراحی، محصولات دندانپزشکی و تجهیزات آزمایشگاهی مورد استفاده قرار میگیرند. زیستسازگاری، مقاومت شیمیایی و استریلپذیری این دسته از پلاستیکها، آنها را برای استفاده در محیطهای بهداشتی بسیار مناسب میکند.
توجه به این نکته ضروری است که کاربرد خاص پلاستیکهای ترموست بسته به نوع رزین، فرآیند ساخت مورد استفاده و نیازهای خاص هر صنعت میتواند متفاوت باشد. تطبیقپذیری و خواص سودمند پلاستیکهای ترموست آنها را به یک ماده با ارزش در صنایع مختلف تبدیل کرده است.
آینده پلاستیکهای ترموست با گرایشها و پیشرفتهای در حال ظهور در علم مواد، فناوریهای تولید و ملاحظات پایداری، شکل میگیرد. در اینجا به برخی از جنبههای کلیدی مؤثر در آیندهی پلاستیکهای ترموست اشاره میگردد:
تقاضا برای مواد پایدار، تلاشهای تحقیق و توسعه را برای ایجاد پلاستیکهای گرماسخت سازگار با محیط زیست به همراه دارد. این مسئله شامل اکتشاف منابع زیستی و تجدیدپذیر به عنوان مواد اولیه برای رزینهای ترموست میشود. توسعه عوامل پخت پایدار و افزودنیها، و همچنین اجرای فرآیندهای تولید سبزتر، به کاهش اثرات زیست محیطی پلاستیکهای ترموست کمک میکند.
تکنولوژی چاپ سه بعدی در زمینه پلاستیکهای ترموست در حال افزایش است. توسعه فرمولهای قابل چاپ مناسب و بهینهسازی فرآیندهای پخت، تولید اشکال با هندسههای پیچیده همراه با کنترل دقیق بر خواص مواد را امکانپذیر میسازد. این امر فرصتهای جدیدی را برای قطعات سفارشی، نمونهسازی سریع و تولید در مقیاس کوچک در صنایع مختلف را فراهم میکند.
پلاستیکهای ترموست اغلب به عنوان ماتریس در مواد کامپوزیتی استفاده میشوند. آیندهی کامپوزیتهای ترموست در ترکیب با تقویت کنندههای پیشرفته مانند نانولولههای کربنی، گرافن و الیاف طبیعی برای افزایش خواص مکانیکی، حرارتی و الکتریکی آنها نهفته است. ترکیب با مواد تقویتکننده مختلف میتواند منجر به کامپوزیتهای هیبریدی با ویژگیهای عملکردی مناسب برای کاربردهای خاص شود.
با تکامل فناوریها و الزامات، پلاستیکهای ترموست به یافتن کاربردهای جدید در صنایعی مانند انرژیهای تجدیدپذیر (به عنوان مثال، اجزای توربین بادی)، مخابرات 5G (مواد عایق برای کاربردهای فرکانس بالا)، و سازههای سبک وزن ادامه خواهند داد. تقاضاهای خاص این بخشها باعث توسعه فرمولهای پلاستیکی گرماسخت متناسب با نیازهای منحصر به فرد آنها میشود.
در نتیجه، آینده پلاستیکهای گرما سخت در توسعه جایگزینهای پایدار، پیشرفت در فناوریهای بازیافت، اتخاذ تکنیکهای پیشرفته تولید، ترکیب تقویتکنندههای پیشرفته، ادغام ویژگیهای هوشمند و کاربردی، و اکتشاف کاربردهای خاص صنعت نهفته است. این پیشرفتها عملکرد، تطبیقپذیری و پایداری محیطی پلاستیکهای ترموست را افزایش داده و ارتباط و رشد مداوم آنها را در صنایع مختلف ممکن میسازد.
پلاستیکهای ترموست طیف وسیعی از خواص و کاربردهای ارزشمند را در صنایع مختلف ارائه میدهند. از آنجا که این ساختارها متحمل تغییرات شیمیایی برگشتناپذیر در طول فرایند پخت میشوند، در نتیجه ساختاری سفت و مقاوم در برابر حرارت ایجاد میکنند که برای استفاده در محیطهای با دمای بالا بسیار مناسب میباشند.
ثبات ابعادی، استحکام و مقاومت در برابر مواد شیمیایی، استفاده از آنها را در زمینههایی مانند خودرو، هوافضا و عایقهای الکتریکی ضروری میکند. از آنجایی که این مواد توانایی قالبگیری مجدد و یا تغییر شکل پس از پخت نهایی را ندارند، این ویژگی آنها را به مواد قابل اعتماد و بادوام تبدیل میکند. پیشرفتهای مداوم در فناوری پلاستیک گرماسخت بدون شک راه را برای نوآوریها و کاربردهای بیشتر در آینده هموارتر خواهد کرد. با پیشرفت تکنولوژی، این پلاستیکها جزء ضروری در فرآیندهای تولید مدرن باقی میمانند و به پیشرفت و کارایی در صنایع مختلف کمک میکنند.
گردآورنده: مهرناز بهادری
ویرایش: زهرا دواتگری
1. Croll, S. G., & Cipriano, G. (2018). Reinforced Thermosetting Plastics. Springer.
2. Lee, S., & Neville, K. (2016). Handbook of Epoxy Resins. McGraw-Hill Education.
3. Kumar, A., & Pathak, S. K. (2018). Thermosetting Polymers: Synthesis, Properties, and Applications. CRC Press.
4. Gibson, R. F. (2017). Principles of Composite Material Mechanics. CRC Press.
5. Hufenus, R., & Manson, J. A. (2018). Thermosetting Polymers. In Polymer Composites with Functionalized Nanoparticles (pp. 25-45). Elsevier.
6. Lee, H. S., & Neville, K. (2015). Handbook of Polybenzoxazines. Elsevier.
7. Suresh, K. I. (2017). Thermosetting Plastics: A Comprehensive Review. Journal of Advanced Research, 8(4), 351-369.
8. Bagheri, R., & Kalali, E. N. (2020). Thermosetting Polymers in Aerospace Applications: A Review. Journal of Thermoplastic Composite Materials, 33(7), 909-934.
9. Mazumdar, S. K., & Das, A. (2019). Advancements in Thermosetting Polymers and Their Composites for High-Performance Applications. Journal of Thermoplastic Composite Materials, 32(10), 1343-1368.
10. Tawfik, H., et al. (2020). Sustainable Thermosetting Polymers: A Review on Recent Advances in Renewable and Biodegradable Polymers for High-Performance Applications. Polymer Reviews, 60(4), 727-771.