ترموپلاستیکها(Thermoplastics) دستهای از مواد هستند که به دلیل خواص منحصر به فرد و کاربردهای گسترده خود شناخته شدهاند. این گزارش یک کاوش مختصر در حوزه ترموپلاستیکهاست که به مفهوم، تجزیه و تحلیل خواص کلیدی، مروری بر فرآیند تولید، و کاوش در کاربردهای متنوع این دسته از مواد می پردازد. هدف از بررسی این موارد، روشن کردن اهمیت ترموپلاستیکها در صنایع مختلف و همچنین اهمیت روزافزون آنها در دنیای مدرن است.
کلمات کلیدی: پلیمر، ترموپلاستیک، تکنیکهای قالبگیری، ترموپلاستیک زیستتخریبپذیر
ترموپلاستیکها نوعی از پلیمرها هستند که در هنگام گرم کردن، خواص نرم شدگی و چکش خواری از خود نشان می دهند حال آنکه پس از سرد شدن به حالت جامد خود باز میگردند. بر خلاف پلاستیکهای ترموست(Thermosetting) که در طول فرآیند پخت تحت تغییرات شیمیایی برگشتناپذیری قرار میگیرند، ترموپلاستیکها را میتوان چندین بار بدون تخریب قابل توجه، ذوب و دوباره قالبگیری کرد (شکل 1). تقاضای فزاینده برای مواد پایدار و سازگار با محیط زیست باعث افزایش علاقه و استفاده از ترموپلاستیکها در بسیای از صنایع شده است.
ترموپلاستیکها دارای طیف وسیعی از خواص هستند که موجب میشود در کاربردهای مختلفی مورد استفاده قرار گیرند. یکی از ویژگیهای کلیدی این دسته از پلیمرها، شکلپذیری بالای آنها است که سبب میشود بدون شکستگی، تغییر شکل قابل توجهی داشته باشند.
این ویژگی مهم باعث می شود که پردازش، شکلدهی و تهیه اشکال پیچیده از آنها تسهیل شود و آنها را برای طراحیهای پیچیده و تکنیکهای مختلف ساخت، مانند قالبگیری تزریقی مناسب کند. علاوه بر این، بسیاری از ترموپلاستیکها چگالی نسبتاً کمی دارند و در نتیجه محصولات سبک وزنی تولید میکنند که مزایایی را از نظر هزینههای حمل و نقل، بهرهوری انرژی و کاهش مصرف مواد ارائه میدهند.
یکی دیگر از ویژگیهای مهم ترموپلاستیکها مقاومت شیمیایی خوب آنهاست. آنها در برابر طیف وسیعی از مواد شیمیایی، از جمله اسیدها، بازها، حلالها و روغنها مقاومت نشان میدهند. این ویژگی، آنها را برای کاربرد در محیطهای با شرایط سخت که قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خطرناک است، مناسب میسازد. به ویژه در صنایعی مانند پتروشیمی، صنایع مرتبط با نفت و گاز و خودروسازی که اجزا باید در برابر محیطهای شیمیایی تهاجمی مقاومت بالایی از خود نشان دهند، حائز اهمیت است.
ترموپلاستیکها همچنین دارای خاصیت عایق الکتریکی عالی هستند که استفاده از آنها را در صنایع برق و الکترونیک ممکن می¬کند. آنها به طور گستردهای در ساخت کابلها، کانکتورها، عایقها و بردهای مدار استفاده میشوند. قابلیتهای عایق الکتریکی آنها، همراه با مقاومسازی شعله، تضمینی است در جهت ایمنی استفاده از این مواد در کاربردهای مختلف.
علاوه بر این، ترموپلاستیکها طیف گستردهای از نقاط ذوب را از خود نشان میدهند که این امر تولیدکنندگان را قادر میسازد تا مواد مناسب، برای دماهای پردازش خاص مد نظر خود را انتخاب نمایند. این تطبیقپذیری امکان کنترل دقیق بر فرآیند تولید را فراهم میکند و عملکرد بهینه و خواص مطلوب مواد را تضمین میکند. در دسترس بودن ترموپلاستیکها با نقاط ذوب متفاوت، کاربرد آنها را در صنایع مختلف گسترش میدهد.
فرآیند تولید ترموپلاستیک شامل چندین مرحله است. مرحله اول پلیمریزاسیون است که در آن مونومرها از طریق واکنشهای پلیمریزاسیون به صورت شیمیایی به یکدیگر متصل میشوند و پلیمرهای با زنجیره بلند را تشکیل میدهند. خواص ترموپلاستیک حاصل به انتخاب نوع مونومرها و شرایط واکنش در حین پلیمریزاسیون بستگی دارد. پس از پلیمریزاسیون، ترموپلاستیک ممکن است با مواددیگری مخلوط شود، که شامل مواد افزودنی پلیمری مانند نرمکننده(Plasticizer)، تثبیت کننده(Stabilizer)، بازدارنده شعله(Flame retardant)، یا عوامل تقویتکننده(Reinforcing agent) است. این افزودنیها بسته به کاربرد مورد نظر میتوانند خواص مواد مانند انعطافپذیری، دوام، مقاومت در برابر اشعه ماوراء بنفش یا مقاومت در برابر شعله را افزایش دهند.
فرآوری مذاب(Melt processing) رایجترین روشی است که برای شکل دادن به ترموپلاستیکها استفاده میشود. از تکنیکهایی مانند قالبگیری تزریقی(Injection molding)، اکستروژن(Extrusion) یا قالبگیری دمشی(Blow molding) برای تبدیل ترموپلاستیک مذاب به شکل دلخواه استفاده میشود. قالبگیری تزریقی به طور گسترده برای تولید انبوه قطعات پیچیده با دقت ابعادی بالا استفاده میشود (شکل 2). اکستروژن برای تولید پروفیلها، ورقها و فیلمهای پیوسته مناسب است. قالبگیری دمشی برای ایجاد اجسام توخالی مانند بطریها و ظروف استفاده میشود. این تکنیکها امکان تولید کارآمد و مقرون به صرفه محصولات ترموپلاستیک با کیفیت ثابت را فراهم میکند.
هنگامی که ترموپلاستیک مذاب شکل گرفت، تحت سرد شدن و انجماد قرار میگیرد و به حالت جامد نهایی خود تبدیل میشود. فرآیند انجماد، زنجیرههای پلیمری را در جای خود قفل میکند و در نتیجه ساختاری سفت و سخت با شکل و ویژگیهای دلخواه ایجاد میشود. برای دستیابی به مشخصات محصول نهایی، مراحل اضافی پس از پردازش مانند اصلاح، ماشینکاری یا عملیات سطحی ممکن است انجام شود.
ترموپلاستیکها به دلیل خواص منحصر به فرد و تطبیقپذیری خود کاربردهای گستردهای در صنایع مختلف پیدا کردهاند. برخی از برنامههای کاربردی قابل توجه عبارتند از:
ترموپلاستیکهایی مانند پلی اتیلن (PE) و پلی پروپیلن (PP) به طور گسترده در صنعت بستهبندی استفاده میشوند. این مواد دارای خواص بازدارندگی عالی، مقاومت در برابر رطوبت و انعطافپذیری هستند که آنها را برای بستهبندی مواد غذایی، نوشیدنیها، داروها و کالاهای مصرفی مناسب میکند. علاوه بر این، هزینه کم، ماهیت سبک وزن و قابلیت بازیافت به محبوبیت آنها در این صنعت کمک میکند و با افزایش تقاضا برای راهحلهای بستهبندی پایدار همسو میشود (شکل 3).
ترموپلاستیکها نقش مهمی در صنعت خودرو دارند و کاهش وزن، راندمان سوخت و زیباییشناسی را بهبود میبخشند. آنها در اجزای مختلف از جمله قطعات داخلی و خارجی، محفظه موتور، سیستمهای الکتریکی و کاربردهای زیر کاپوت استفاده میشوند. ترموپلاستیکها مزایایی مانند انعطافپذیری طراحی، مقاومت در برابر ضربه، مقاومت شیمیایی و توانایی ادغام چندین عملکرد در یک جزء را ارائه میکنند. استفاده از ترموپلاستیکها در بخش خودرو، به تولید خودروهای سبک وزن برای بهبود بهرهوری سوخت و کاهش انتشار گازهای گلخانهای کمک میکند (شکل 4).
ساخت و ساز
ترموپلاستیکها در صنعت ساخت و ساز، به ویژه در ساخت لولهها، کابلها، مواد عایق و سقفها ضروری هستند. آنها مزایایی مانند مقاومت در برابر خوردگی، دوام، سهولت نصب و خواص عایق حرارتی را ارائه میدهند. به عنوان مثال، لولههای ترموپلاستیک به دلیل عملکرد برتر، وزن کمتر، طول عمر بیشتر و مقاومت در برابر مواد شیمیایی و اشعه ماوراء بنفش، به طور فزایندهای جایگزین لولههای فلزی سنتی میشوند. علاوه بر این، ترموپلاستیکها در تولید پنجرهها، درها و مواد عایق با انرژی کارآمد استفاده میشوند که به شیوههای ساختمانی پایدار کمک میکنند (شکل 5).
ترموپلاستیکها به طور گسترده در تولید کالاهای مصرفی مختلف مانند اسباببازی، لوازم خانگی و مبلمان استفاده میشوند. تطبیقپذیری، سهولت پردازش و مقرون به صرفه بودن، آنها را برای تولید انبوه محصولات مصرفی جذاب میکند. ترموپلاستیکها فرصتهایی را برای طرحهای خلاقانه، تنوع رنگ و سفارشیسازی فراهم میکنند و تولیدکنندگان را قادر میسازند تا نیازهای متنوع مصرفکننده و خواستههای بازار را برآورده کنند. علاوه بر این، ماهیت سبک وزن آنها به حمل و نقل و سهولت استفاده از کالاهای مصرفی کمک میکند.
ترموپلاستیکها در صنعت پزشکی، به ویژه در دستگاههای پزشکی، تجهیزات و بستهبندی کاربرد گستردهای از خود نشان دادهاند. موادی مانند پلی وینیل کلراید (PVC) و پلی کربنات (PC) سازگاری زیستی، شفافیت، قابلیت استریل کردن، مقاومت شیمیایی و ثبات ابعادی را از خود ارائه میدهند. این ویژگیها برای اطمینان از ایمنی بیمار، حفظ استریل بودن تجهیزات و رعایت الزامات نظارتی در کاربردهای پزشکی، بسیار مهم هستند. ترموپلاستیکها در اقلامی مانند سرنگ، اجزای داخل وریدی، کاتترها، ایمپلنتها، محفظه تجهیزات پزشکی و بستهبندی داروها و لوازم پزشکی استفاده میشوند (شکل 6).
ترموپلاستیکها دستهای ضروری از مواد با طیف وسیعی از خواص هستند که آنها را در صنایع مختلف ضروری میکند. توانایی آنها در ذوب شدن، تغییر شکل و بازیافت چندین باره، بدون تخریب قابل توجه، آنها را بسیار کاربردی و سازگار با محیط زیست میکند.
ترموپلاستیکها مزایایی مانند ساختار سبک، مقاومت شیمیایی، عایق الکتریکی، انعطافپذیری طراحی و قابلیت بازیافت را ارائه میدهند. آنها صنایعی مانند بستهبندی، خودروسازی، ساخت و ساز، کالاهای مصرفی و کاربردهای پزشکی را متحول کردهاند. با پیشرفت تکنولوژی، ترموپلاستیکها به تکامل خود ادامه خواهند داد و فرصتهای جدیدی در تولید، طراحی و پایداری ایجاد خواهند کرد.
تحقیق و توسعه مداوم در زمینه ترموپلاستیکها به آیندهای پایدارتر و کارآمدتر از نظر منابع کمک میکند و به حل چالشهای دنیای مدرن ما میپردازد.
گردآورنده: مهرناز بهادری
ویرایش: زهرا دواتگری
1- Smith, G. P. (2017). Introduction to Thermoplastics. CRC Press.
2- Bhattacharya, M., & Choudhury, A. R. (2016).
3- Thermoplastic Melt Rheology and Processing. CRC Press.
4- Rosato, D. V., Rosato, D. V., & Rosato, M. G. (2004).
5- Injection molding handbook. Springer Science & Business Media. Harper, C. A. (2002).
6- Handbook of plastic processes. Wiley. Sadhir, R. K. (2010).
7- Thermoplastics and Thermoplastic Composites: Technical Information for Plastics Users. Hanser Gardner Publications. MatWeb. (2023).
8- Thermoplastics Database. Retrieved from https://www.matweb.com/
9- National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (2019).
10- Thermoplastic Elastomers: Building a Future for Polymeric Materials. The National Academies Press. Kumar, S., & Choudhary, A. K. (2018).
11- Additive manufacturing of thermoplastic composites: Processing-structure-property relations. Progress in Materials Science, 93, 1-48.